| |
III. SAKALAR'IN HORASAN KOLUNDAN GELEN ARŞAKLILAR VE HRİSTİYAN OLUŞLARI
M.Ö.401-400 yılında, şimdiki Musul bölgesinden Trabzon'a gelen onbin Helen askeri'nin artçı komutanı olan Kesenefon, şimdiki Erzurum, Er4zincan ve Gümüşhane kesimlerinde, Skytler/Sakalar'dan usta madenci ve çelik yapımını Yunanlılar'a öğrettikleri bilinen Khalybler'in, Perslere (25) tabi olmayıp müstakil yaşadıklarını; Çoruk boyundaki Hesperitler (İspir'de adları yaşayanlar) ile aynı soydan olup, Phasianlar'ın (26) bir Satraplık idaresinde bulunduklarını belirtir.
Makedonyalı İskender'in haleflerini Kuzey Agganistan'daki Baslkh/Bakteryadan başlayarak Horasan'dan kovan Sakalr'ın Daha kolundan Para boyundan çıkan Arşek (Arsakes, 250-247) ve halefleri, hep Türkçe "pars ile ayı karması yırtıcı anlamına gelen Arşak ünvanını kullanıyorlardı. Bu yüzden Yunan ve Roma kaynakları dillerinde "ş" sesi olmadığından bunları "Arsakid" ve sonraki İran kaynakları "A(r)şakaniyen" ve istiklal kazandıkları Horasan kesimindeki Partiya'ya göre de "Parhian/Partlılar" diye anılıyorlardı.Bunlar Dede Korkut Oğuznamelerinde "Bayandur/Bayındur" diye gösteriliyor. VIII.Arşaklı olan I.Mitridat (174-136), bütün İran ve Irak hakimi iken, şimdiki Azerbaycan (Atropatakan) ülkesini de alıp, başkendi Hamadan'a bağlamıştır.
X.Arşaklı II.Mitridat (123-88), doğuda Afgan ve Hind'in bir kısmını fethederek, 12o yıllarında batıya yöneldi: Pers soyundan Armenya yukarı ülke kralı ve Romalı tabi Artaksiyaslılar'ın Yukarı Aras ve Kür boyları ile Fırat'a kadarki yerleri aldı ve Kafkasların kuzeyini bile kendisine tabi kıldı. Bu sırada Süryani Mar Abas Katina'ya izafe edilen kronike göre, Hazar Denizi batısında yeni fethedilen yerlere Val Arşak adlı kardeşini Uç Beği tayin etti.
Armavir/Artaşat'ı merkez edinerek (27) ülkesine düzen veren Val Arşak, Pot ülkesinide itaat ettirdi Giresun-Rize arasınıda aldı ve Kafkaslar kuzeyinden asi ahaliden "Vunt (Balang) Bulgar" dan bir kolu getirtip, Yukarı Basen'de denilen şimdiki Kars yaylasına yerleştirdi. Val Arşak'ın oğlu Arşak'da yendiği Pontluları baskı altında tutmak için, Kafkas Geçitleri ötesindeki Bulgarlar'dan kalabalık bir kolu (28) Balkar'ı ülkesine getirterek, buğdayı bol düzlüklere Bayburt çevresine ve Çoruk solundaki dağlara yerleştirdi. Bu yüzden Bayburt İŞspir kuzeyindeki sıradağlara, günümüze kadar "Balkar" ve hece kayması ile "Barkal" ve buradan güneye esen yağmur bulutları getiren rüzgara da "Barkal Yeli" denilegelmektedir. Rize'de Hemşinlilerin en güzel dağları, Barkal dağındadır.
İlk Arşaklılar hakimiyeti çağında merkezi Tiflis, kuzey yanındaki Metakhanata olan İber (Gürcistan) ülkesinde, Birinci Arşaklılar sülalesi (M.Ö.93-33) kurulmuş ve bunlardan II.Kral Artek (M.Ö.81-65) 66 Aralık günü Roma serdarı Pompeusun ordusu Orta Kür boyunda kışlarken, 60 bin yaya ve 22 atlı ile hücum etmişti (29). Appianos'ta (30) "Artokes" denilen Artok'un adı, 9 ay 10 günden artık bir müddette doğan anlamına, erken doğanlara "Çabuk" denilmesi gibi Türkçe "Artuk"tan işbaret oluşu çok değerlidir.
Yirmi yıllık (M.Ö.77-57) "Fetret Çağı"nı atlatınca yeniden güçlenen Artuklular I.Orod (57-37) başa geçince Romalıları Mayıs 53 de Haran kesiminde yenerek Fırat'a kadarki yerleri ve Suriyeyi ellerine geçirdiler. Bu sırada 56-63 arasında yeniden Çoruk boyları ve Rize bölgeside, onların eline geçti. Arşaklı Romalı rekabeti, M.S.51 yılına kadar Doğu Anadolu'da süregeldi. Sonunda, XXII. Arşak unvanlı I.Vologas/Balaş (51-75) Romalıları yenip, Armenya'dan uzaklaştırınca, başkenti Kars Iğdır ovasında olan ve Romalılara karşı bir uç beğliği şeklinde kurulan Küçük Arşaklılar (52-428) sülalesi kuruldu. Bu arada, Küçük Arşaklılardan bir kol, (186-265) tarihleri arasında 80 yıl Gürcistan'a hakim olup İkinci Arşaklı Sülalesini kurdular.(31) Arşaklılar'ın kralı As Pagur (262-265) ile yiğit delikanlı oğlu Mirian'ın destanı,
Dede Korkut Kitabı'nda, Bgul oğlu Amiran Boyu diye anılmaktadır.
Küçük Arşaklılar'ın ikinci hükümdarı Ardaşes/Aksidaros (110-113), kasaba ve ekin yerlerinin hudutlarını belirterek çizdirttiği gibi, ülkesinin hudutlarını işaret direkleriyle belirleyerek; dağlara, vadilere ve ovalara yerleştireceği birçok yabancıları getirterek, ahalisini çoğaltmayı gözetmişti. İlk Partlı hükümdarı Arşak (M.Ö.250-247) tarafından getirtilerek, İran'da Hamadan topraklarına koruyucu olarak yerleştirilerek gittikçe yükselen "Manua" adlı pehlivan yapılı yiğidin uruğunu 360 yıl sonra Ardaşes, tatlılık ve taltif ile getirterek onlara köyler ve araziler vermişti. Revan kuzeyinde, merkezi Oşağan kalesi olan Alagez dağı ile Gökçegöl arasına yerleşen bu uruğa geldikleri Hamadan bölgesine göre "Amad Uni" (Hamad Hanedanı) denilmeğe başlandı. Ancak, bazı İranlılar, onların ilk beybeğine göre bugün bile Manuan (Manuanlar) diya anarlar (32). İşte bu Horasanlı Türkmenler, sonradan ateşe tapan Sasanlı İran baskısından kaçarak, Bizans idaresindeki Rize bölgesine (626 yıllarında) gelip, "Hemşen/Hemşin" bölgesine yerleşerek, adlarını bölgeye vereceklerdir.
"Yeryüzünde Hristiyanlığı ilk devlet dini olarak benimseyen" Ateşe tapan/Zerdüşti İran baskısına karşı manevi bir güç kazanan, Küçük Arşaklılar idi. Arşaklıların tahrta geçmeyen kolundan Horasan'daki "Suren Pahlav" hanedanında Prens Anak'ın oğlu (Bu ad Türkçe olup, bugün Tarsus'da 20 kadar Türkmen ailaesinin "Anakoğlu" diye anıldığı biliniyor) bebk iken Ağrı Dağı yanından Sütanası-dadısı tarafından Roma toprağı Kayseri'ya 252 yıllarında götürülerek, orada gizlice Hristiyan terbiyesi ile büyütülüp, rahip yetiştirilmiş ve "Grigor" adını almıştır.
Romalılar'ın yardımıyla ataları Küçük Arşaklılar ülkesini Sasanlılar'dan kurtaran III.Tiridat (286-330), kendisini dönük (33) hastalığından, incil okuyarak iyileştiren ve insan kılığına dönüştüren bu Anak oğlu Aziz Grigor'un minnettarı olarak, 301 yılı baharında vaftiz edilip, Hristiyan oldu. O yaz yapılan onaltı boybeği/satrapın katıldığı dernekte hepsi çağın amentüsüne göre hak dini olan Hz. İsa dinini gönülden benimsediler. Böylece, o yıl ülke resmen Hristiyan oldu. III.Tiridat'ın Roma'dan getirdiği katibi Agathangelos'un yazdığına göre, kısa zamanada Hz. İsa dini, herbiri bin ve onbin askere sahip bu beğlerin bölgesine dönmelerine müteakip, Torkom (Türkmen/Oğuz) ırkı tarfından benimsendi. Satala (34) şehrinden Khaldik ülkesine, sonra Kalarçtan (35) Mesagetler'in hududuna (36), Alanlar'a, Kaspiler (37) ve Amid (Diyarbakır) şehrine, Medzpin (Nusaybin)'e varınca yayıldı (38).
Horasan Arşaklılar kolundan bir prens olan Anak oğlu Aziz Gregor'un benimseyerek kurduğu mezhebe "Grigoryanlık" (39) denilmekte olup, hep Türklük töresini yansıtmakta ve öteki Hristiyan Katolik, Ortodoks ve Suryani mezheplerinden ayrılan şu esaslar bulunmaktadır.
a) Domuz eti haramdır ve domuz beslenmez
b) Tavşan uğursuzdur, eti de yenmez
c) Kabirtaşları, at ve koyun heykeli konma adetine göre devam ettirilebilir.
d) Papazlar evlenir ve çocuk sahibi olur
e) Vaftiz Babası ailesinden kız alınıp verilmez (bu da bugün Hazar Denizinden Sıvas ve Adana'ya varınca, yerli ve göçebelerde "Kirvelik" adeti olarak yaşaya gelmektedir)
f) Kadınlar, yabancı erkekleri görünce yaşmaklanır. (40)
14) Kır basar/ ordu safını basar/yener
15) Tiflis Çıldır Gölü arasında çok sarp
16) Kâtip Çelebi'de ve bugün bile halk arasında
17) Türk töresince, boylarına göre
18) Oğuzlar'ın Üç Ok kolundan üç ok anlamında. Dede korkut Oğuznamelerinde: "Gualet Koca oğlu Şor Şamsoldin" Gugar yurdu Şor kolundan Üç Ok/Şamı Şolde.
19) El Teberli deyiminden bozma
20) Yunancada "ç" sesi olmadığından onun yerine "z" ile.
21) Alexandre Bashmakoff, "La Synthes des Periples Pontiques", Paris 1948, s.10, 85,87
Latincesi A.G.ROOS "Flavii Arriani Qavee Exstant Ommia", Paris 1968, Tabula III. Ponti Euxini Periplus Secundum Arrianum
22) Heredotta Sespeir, Ksenofon'da Hesperit (Hesperler), Strabon'da Hysiratid/Syspiritid
23) A.BASSHOMAKOFF, anılan eserinde, syf..30
24) Stad'dan Roma miline Başmakof çevirmiştir
25) Akameneşli II.Artakhşatra, 404-358
26) Erzurum Kars arasında ve Yukarı Aras boylarına Pasenler adını veren
27) Ağrıdağı Aras arasında ve Aras'ın sağında
28) Karaçay Balkar'ın ataları
29) Strabon, XI, ıv,5: Kartlis Çkhovreba, M.BROSSET tercümesi, "HİSTORİE DE LA GEORGİE" I. cil, 1849 S.Petesburg, s.48-49)
30) Roma Tarihi, 117/579
31) M.BROSSET tercümesi, aynı eser, I. 77-83
32) KHORENLİ,11,5,6,57; Rene GROUSSED, "Histoire de I'Armenie des Origines a 1071" 1947, Paris, s.293
33) Hayvan biçiminde görüp, etlerini isırma koparma hastalığı
34) Gümüşhane'deki Sadak
35) Aşağı Çoruk bölgesinde/Ardanuç, Şavşat, Artvin, Borçka, Gönye ve Rize yanındaki
36) Kafkaslar kuzeyinde/ Dağıstandaki
37) Şirvan/Hazar Denizi kıyılarına
38) Agathangelos,XII,CXX
39) Halk dilinde "Düz Ermenilik"
40) Dede Korkut Oğuznameleri Hazar Denizi'nden Kızılırmak başlarına varınca yerleşip hakim olan Sakalar/Aşkenaz ile onların soyundan Arşak Partlı/Torkomyan Türkmenler'in Tarih Destanlarıdır.
|
|
